به نقل از «شبستان»

بررسی مصورسازی روایت‌های مذهبی در کتاب‌های چاپ سنگی

تاریخ انتشار: ۷ مرداد ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۸۳۳۷۸۲۳

مقاله مصورسازی روایت‌های مذهبی در کتاب‌های چاپ سنگی تألیف اسماعیل پناهی رئیس کتابخانه تخصصی فرهنگستان هنر، منتشر شد.

به گزارش خبرگزاری شبستان، مقاله مصورسازی روایت‌های مذهبی در کتاب‌های چاپ سنگی تألیف اسماعیل پناهی رئیس کتابخانه تخصصی فرهنگستان هنر، منتشر شد. در این مقاله می خوانیم: با آن­‌که به استناد برخی آیات قرآن و روایاتی از پیامبر اکرم (ص)، قول مشهوری در بین برخی اسلام­‌شناسان مبنی بر منع و تحریم تصویرگری جانداران وجود دارد و دلیل چنین منع شدیدی را در آن می­‌دانند که ساختن صورت موجودات جاندار تشبّه به خداوند خالق است.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

با این حال تاریخ هنر اسلامی به‌ویژه در ایران حاکی از خلق بهترین نمونه­‌های تصویری از انسان و سایر جانداران بوده است.

بسیاری از هنرپژوهان غربی همچون سر تامس واکر آرنولد و لارنس بینیون بر این اعتقادند که شریعت اسلامی تصویرگری جانداران را از اساس تحریم کرده و نگارگران و نقاشان ایرانی در سایه حمایت مالی و سیاسی حاکمان این حکم دینی را نادیده انگاشتند. عده‌­ای نیز همچون بورکهارت و کوماراسوآمی گذار هنرمندان مسلمان از خط قرمزهای تحریم صورت­‌گری را با خیالی خواندن تصاویر خلق شده توجیه کرده و عقاب مورد نظر در آیات و روایات را معطوف به تصویرگری‌­هایی از نوع بازنمایی­‌های طبیعت­‌گرایانه و زنده‌‌نمایانه دانسته‌­اند.

جمعی از فقها نظیر محقق خویی و امام خمینی(ره) نیز در سند و دلالت روایات «نفخ» مبنی بر حرمت تصویرگری تردید و تشکیک کرده­‌اند و مراد از صورت­‌گری در این روایت­‌ها را صورت­‌گری تمثال‌هایی دانسته­‌اند که پرستش شوند. بسیاری از مفسران نیز دلالت واژه­‌های انصاب و تماثیل را در آیات قرآنی که تحریم تصویرگری از آن‌ها استنباط شده است، بُت­‌سازی و بُت‌­پرستی دانسته‌اند و نه مجسمه­‌سازی و تصویرگری. لذا در اسلام ساخت تمثال جانداران بدون شائبه بُت‌پرستی همچون ادیان مجاز بوده است.

لذا در هنر ایران پس از اسلام نیز نقوش انسانی و حیوانی به وفور دیده می­‌شود و تمثال­‌های مثالی ریشه در نگرش خیالی و شرقی و عرفانی هنرمندان دارد و نه در ممنوعیت تصویرگری. از قضا موضوع بسیاری از نقاشی­‌ها و نگارگری­‌های ایرانی موضوعات دینی و روایت وقایع مذهبی است که در آن­ها تمثال و شمایل اولیاء الهی، پیامبران و ائمه نیز تصویر شده است.

هنرشناسان غربی متأخر نظیر باربارا برند و اُلگ گرابار نیز نظر پیشینیان خود درخصوص دلایل تحریم صورت‌گری در اسلام را اصلاح کرده و اجتناب از تصویرگری موجودات زنده را به دوره بعد از قرن دوم هجری نسبت داده­‌اند. لذا در این دیدگاه فقها و دانشمندان دوره آغازین اسلام مخالفتی با تصویرگری نداشتند ولی به مرور زمان فقهای دوره­‌های بعد، با بازنمایی جانداران به مخالفت برخواستند و لذا بازنمایی نقوش تزئینی و گیاهی بین هنرمندان غلبه یافت.

اما مصوّرسازی کتاب‌هایی با موضوعات دینی و مذهبی به دلیل موضوع خاص آن‌ها، ویژگی­‌ها، جذابیت­‌ها و محدودیت­‌های خاص خود را دارد و هنرمند باید علاوه بر خلاقیت هنری و رعایت قواعد و قراردادهای تصویرسازی، با مبانی و سیاق روایت­‌های مذهبی و آموزه­‌ها و بایسته­‌های بیانگری مذهبی آشنا باشد. تعلق خاطر و حساسیت­‌های مؤمنانه و دین‌دارانه هنرمند و مخاطبین به موضوعات و مباحث دینی و مذهبی و توقّعات آرمان‌گرایانه مخاطبانِ اثر، سبب می‌شود تا هنرمند تمام تلاش خود را در خلق اثر در بهترین شکل ممکن به کار گیرد.

هنرمندان مذهبی تا مدت‌ها از به تصویر کشیدن چهره پیامبران و ائمه معصومین به دلیل شأن و منزلت ایشان خودداری می­‌کردند و یا عناصر دیگری را جایگزین تمثال آنان می­‌نمودند، چنانکه در بعضی از تصاویر مذهبی به دست آمده از جمله در بعضی از نقاشی‌های قهوه­‌خانه­‌ای و چاپ سنگی چهره پیامبر عظیم‌الشان اسلام و ائمه اطهار (ع) با پارچه­‌ا‌ی سفید و نورانی پوشانیده شده است و از تصویرکردن چهره ایشان خودداری شده است.

در دوره قاجار، دو صنعت، چاپ و عکاسی موجب تحوّل در هنر تصویرسازی در ایران شد. ویژگی­‌های چاپ سنگی، نظیر قابلیت تکثیر و امکان ایجاد بافت با سواد و بیاض باعث شد، ویژگی­‌های خاصی در تصویرسازی­‌هاي چاپ سنگي به‌وجود آید. شمایل­‌نگاری و نگاره­‌های مذهبی به پیش از دوره صفویه برمی­‌گردد. نهادن روبنده یا پوشش روی چهره معصومین هم در آثار دوره صفویه آغاز شد. در معراج­‌نامه دوره شاهرخ چهره پیامبر آشکارا تصویر شده است؛ ولی اساساً خصلت نگارگری، ترسیم صورت­‌های نوعی بوده است؛ پیکره‌ها با اینکه جسم دارند، وزن، ثقل و تجسّد ندارند ولی از دوره صفویه حرمتی برای کشیدن چهره معصومین گذاشته شد که معروف­ترین اثر این دوره نگاره معراج سلطان محمد است که در آن شمایل پیامبر (ص) پوشیده شده است.

کتبی که به روش چاپ سنگی در دوره قاجار تولید و تکثیر شده‌­اند موضوعات مختلفی نظیر ادبیات و داستان­‌های عامیانه، روایت­‌های مذهبی، حماسی و تاریخی را در بر می­‌گیرند. به اعتبار مستندات تاریخ هنر ایران، بیشترین روایت­‌های تصویری از رخدادهای مذهبی شیعی از دوره قاجار به‌جای مانده است. اقبال چشمگیر هنرمندان برای تصویرگری و خوشنویسی چنین متونی، موجب خلق آثار مهم و چشم‌گیری در کتب مذهبی نظیر طوفان‌البکاء و اسرارالشهدا، تحفة­الذاکرین، و ... شده است.

ارادت شیعیان به امام حسین(ع) و یادآوری رشادت‌های ایشان و یارانش در پاسداری از اسلام، باعث شد که ادبیات پرباری در حول رویدادهای زندگی ایشان، خاصه در توصیف دلاوری‌ها و مظلومیت‌ها در نبرد با سپاهیان عمر سعد، شکل گیرد. در این میان، کتاب طوفان‌البکاء که بخش اعظم آن به زندگی امام حسین (ع) و واقعه کربلا می‌پردازد، از همه محبوب‌تر بود و در طی دوره قاجار بیش از شصت بار به شکل مصور به چاپ رسید. تصاویر کتب چاپ سنگی اولیه به‌سرعت تبدیل به مرجعی برای تصویرگری‌های بعدی کتاب‌های چاپ سنگی و گونه‌های دیگر هنری مانند کاشی‌نگاری، نقاشی قهوه‌خانه، نقاشی دیواری در امام‎زاده‌ها و نقاشی پشت شیشه شد.

همچنین به دلیل ارتباط چاپ سنگی با خوشنویسی، طراحی، تصویرسازی، صفحه­‌بندی و صحافی، این نوع چاپ از همان ابتدا به‌عنوان کاری هنری شناخته شد، که این تلقی تا امروز نیز نزد محققان و مجموعه­‌داران تداوم یافته است. همچنین، خلق این آثار همزمان با برگزاری مجالس بزرگ تعزیه و روضه، جریان فرهنگی فراگیری را در این دوره ایجاد کرده است که تا کنون به اندازه­ای کافی بررسی و واکاوی نشده است. در سال‌­های اخیر کتب چاپ­ سنگی مورد توجه محققان قرار گرفته و کتاب‌ها و مقالاتی منتشر شده است.

کتاب­‌های چاپ­‌سنگی تأثیرگذاری زیادی بر فرهنگ بصری حاکم بر دوره قاجار داشته و باعث ایجاد قراردادهای فرمی، تکنیک­، سبک و نظام جدیدی در نقاشی و تصویرسازی ایرانی دوره مذکور شده است. از سوی دیگر هماهنگی نگاره­‌های چاپ­‌سنگی با متون، روایت­‌ها و سازگاری با خطوط به کار گرفته شده در خوشنویسی متن کتاب­‌ها تحوّل شگرفی در هنرهای مربوط به کتابت و کتاب­‌آرایی ایجاد کرد.

نقاشان نگاره­‌های کتاب­‌های چاپ­‌سنگی با استفاده از سبک­‌ها و تکنیک­‌های نقش­‌برجسته­‌های ایرانی و نیز ترکیب‌‌بندی­‌های دقیق نگارگری و با افزودن برخی قواعد و قراردادهای جدید، به دلیل محدودیت­‌هایی در حرکت و رنگ، روایت­‌های مذهبی را به گونه­‌ای هنرمندانه به تصویر کشیدند. برخی از ویژگی‌های برجسته نگاره‌های نسخه‌های چاپ‌سنگی را می‌توان به شرح زیر برشمرد:

- تمام عناصر محتوایی نگاره‌­ها صرفاً بر اساس تضاد (کنتراست) بین سیاهی چاپ و سپیدی کاغذ بیان می­‌شود و در بسیاری از نگاره­‌ها یا مجالس هنرمند با ایجاد بافت­‌های دقیق تقابل بین نور و ظلمت را به خوبی نشان داده است.

- علی­رغم محدودیت در به کارگیری رنگ و برخی خطوط و اشکال ظریف، نگاره‌­های چاپ­‌سنگی از پویایی، استواری، حرکت و تأثیرگذاری چشم‌گیری برخوردارند.

- در این نگاره‌­ها شمایل پیامبران و معصومان علیهم‌­السلام را با گذاردن روبند به تصویر کشیده­‌اند، اما شمایل سایر بزرگان دینی و مذهبی، همچون حضرت عباس (ع) و حضرت علی اکبر (ع) را با رعایت ویژگی‌های عمومی، به‌صورت کامل کار شده است.

- در نگاره­‌های چاپ­‌سنگی ضمن، گروه اشقیا با تیرگی بیشتر و اغراق در بیان پلیدی و خباثت نمایش داده می­‌شود که گاهی جنبه طنز و فکاهی نیز به خود می­‌گیرد؛ نظیر زبان­‌هایی که از دهان بیرون مانده، سرهایی که دو شقه شده و چشم­‌هایی که از حدقه بیرون زده‌اند. این نقش­‌ها تا مرز کاریکاتور پیش می­‌رود؛ ولی بیش از آنکه مخاطب را به خنده وا دارد باطن پلید دشمنان اولیای خدا را برایش تداعی می­‌کند.

- یکی از ویژگی­‌های برجسته کتاب­‌های چاپ­‌سنگی مصوّر به کار بردن کتیبه­‌ها و سرلوح­‌ها، آرایه­‌های تزئینی، کادربندی­‌های دقیق و زیبا است که نظم و هماهنگی و یکپارچگی مطلوبی بین تصاویر و متون ایجاد می­‌کند.

امروزه با ظهور سبک‌های گرافیکی و تصویرسازی‌های جدید، گرچه تصویرسازی مذهبی برای مخاطب بزرگ‌سال به پوسترها و آگهی‌نماها (بیلبوردها) محدود شده است اما این‌گونه ادبی تصویری یکی از گونه‌های شاخص و مهم در ادبیات کودکان باقی مانده و هنوز ناشران معتبری به نشر کتاب‌هایی با مضامین و تصاویر مذهبی الهام گرفته که از نگاره‌های چاپ‌سنگی، می‌پردازند.

پایان پیام/50

منبع: شبستان

کلیدواژه: کتاب های چاپ سنگی دوره قاجار کتاب ها

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت shabestan.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «شبستان» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۸۳۳۷۸۲۳ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

کتاب «ادب زندگی» منتشر شد

کتاب «ادب زندگی (خلاصه کتاب حلیة المتقین علامه مجلسی)» اثر محسن معینی در ۲۶۴ صفحه به همت مؤسسه بوستان کتاب به چاپ رسید.

ادب برترین اخلاق، شرافت، و میراث و هم‌نشین شمرده می‌شود و مایه کمال، ارزشمندی و زینت، و نشان خرد آدمی است. کتاب حلیة المتقین آمیزه‌ای از اخلاق، احکام، اذکار و ادعیه و درمان به همراه داستان‌های دلنشین با محوریت آداب اسلامی است؛ کتابی دربردارنده آداب خوراک، پوشاک، مسکن، خواب، سفر، ازدواج و فرزندآوری و تربیت فرزند و آموزه‌های طبی.

اثر حاضر بر آن است مطالب ارزشمند «حلیة المتقین» را با عباراتی کوتاه‌تر و دسته‌بندی روشن‌تر ارائه کند و مدعی است که با حجم اندک خود، عمده مطالب آن را در بر دارد.

ساختار اثر

این کتاب در ۱۴ باب تألیف شده است؛ باب اول با عنوان «آداب لباس و کفش» فضیلت آراستگی، لباس‌های حرام و رنگ‌های مستحب و مکروه برای لباس را بررسی کرده و حکم لباس کفار و لباس جنس مخالف، آداب لباس نو و رنگ انواع کفش را مورد تأکید قرار داده است.

باب دوم با عنوان «آراستن و زیورآلات» انگشتر و دست و انگشتان مناسب برای آن، فضیلت عقیق و سفارش ۵ نگین برای مؤمنان را شرح داده و زیور طلا، نگاه در آینه و کیفیت خضاب را تبیین کرده است.

«آداب خوردن و آشامیدن» عنوان سومین باب از کتاب حاضر است که در آن ظروف ممنوع، آداب و اوقات غذا خوردن و آداب پس از غذا بررسی شده و فواید دانه‌ها، سبزی‌ها و میوه‌ها، فضیلت و آداب میهمانی و آداب آب خوردن به رشته تحریر درآمده است.

نویسنده در باب چهارم با عنوان «ازدواج، خانواده و تربیت فرزند» فضیلت ازدواج و نهی از رهبانیت، آداب ازدواج و نماز و دعای زفاف و شب عروسی را بیان کرده و دوران بارداری، ولادت و نام‌گذاری، شیر دادن و تربیت فرزند و حقوق والدین را شرح داده است.

پنجمین باب از این کتاب با عنوان «مسواک، شانه، اصلاح و…» تراشیدن موی سر، محاسن و کندن موی بینی و بازی با ریش را تبیین کرده و ناخن گرفتن، دفن کردن ناخن و آداب شانه کردن را به نگارش درآورده است.

باب ششم با عنوان «بوی خوش و…» ضمن بررسی منشأ گیاهان و اشیای خوشبو، کراهت رد کردن بوی خوش و غالیه، فضیلت و آداب روغن مالیدن بر بدن، روغن بنفشه و آداب بوییدن گل را مورد تاکید قرار داده است.

«حمام و نظافت» عنوان هفتمین باب از کتاب مذکور است که در آن آداب ورود و خروج حمام، شستن سرو بدن و داروی نظافت تشریح شده و فاصله زمانی میان هر دارو کشیدن، برخی آداب نوره کشیدن و غسل‌ها به رشته تحریر در آمده است.

باب هشتم با عنوان «خواب و بیداری، قضای حاجت» اوقات خواب، مکان و آداب خوابیدن و دعا‌های قبل از خواب برای موارد خاص را بررسی کرده و نکاتی درباره خواب راست و دروغ و تعبیر خواب، بیداری شب و آداب قضای حاجت را بیان کرده است.

نویسنده در باب نهم با عنوان «بیماری و داروها» صبر بر بیماری‌ها و ابتلایات، راه‌های درمان عمومی برای تمام بیماری‌ها و ادعیه مشترک امراض با برخی دارو‌های مرکب را شرح داده و امراض درونی، قولنج، بادها، درد معده و سرفه، تعویذات سحر، گزندگان و… و تربت شریف امام حسین (ع) و بعضی ادویه‌ها راه تبیین کرده است.

باب دهم با عنوان «آداب معاشرت» حقوق خویشان، غلامان و کنیزان، دوستی و دوستان و شاد نمودن و برآوردن حوائج مؤمنان را تشریح کرده و حقوق مؤمن غایب، کافر و ناصبی و اعمال حقوق محتضر و میت را بررسی کرده است.

باب یازدهم با عنوان «آداب مجالس» ضمن تبیین مصافحه، معانقه و بوسیدن، طریقه نشستن و وظایف صاحبخانه، آداب مجالست، ذکر خدا در مجالس و مشورت کردن را به رشته تحریر درآورده است.

دوازدهمین باب از کتاب حاضر با عنوان «خانه و آداب ورود و خروج» خانه وسیع، حکم نقاشی و مجسمه و آثار عبادت در خانه و عدم آن را بیان کرده و برخی پرندگان و حیوانات، خرید، ساخت و روشنایی خانه و آداب خارج شدن از خانه و ورود به آن را به نگارش درآورده است.

باب سیزدهم با عنوان «آداب حرکت سواره و پیاده، بازار، تجارت، زراعت و نگهداری چهارپایان» مَرکَب، آداب، ادعیه و اذکار سواری بر مرکب و نکاتی برای راه رفتن را شرح داده و آداب خریدن و نگهداری حیوان، تلاش برای کسب روزی و آداب زرع و کشت را مورد تأکید قرار داده است.

«سفر» عنوان چهاردهمین و آخرین باب از کتاب مذکور است که در آن زمان‌های خوب و بد برای سفر، آداب و ادعیه شروع سفر و رفیقان سفر بیان شده و برخی آداب توقف و حرکت، نکاتی درباره سفر دریایی و آداب اسب تاختن و تیر انداختن مورد بررسی قرار گرفته است.

باشگاه خبرنگاران جوان فرهنگی هنری ادبیات